Με το υγειονομικό κομμάτι της κρίσης, τουλάχιστον στο παρόν στάδιο, να περνά σε δεύτερη μοίρα, η αγωνία για την επόμενη ημέρα και τις αλλαγές, θετικές ή αρνητικές, που θα υπεισέλθουν στην οικονομία και κατ’ επέκταση στην κοινωνία, μεγαλώνει.
Ήδη, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η συζήτηση για την επόμενη ημέρα της πανδημίας, άρχισε έχοντας ως κοινό παρονομαστή την ανάγκη για ριζικές αλλαγές.
Ο Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και Πρόεδρος του Κέντρου Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, Ανδρέας Θεοφάνους, αναλύει στον REPORTER το διακύβευμα της επόμενης ημέρας, εξηγεί τις ευκαιρίες και τις παγίδες που κρύβει ο απόηχος της πανδημίας, ενώ παράλληλα τονίζει, την ανάγκη για αλλαγές στο οικονομικό μοντέλο διακυβέρνησης της ΕΕ.
Σύμφωνα με τον κ. Θεοφάνους, η εξέλιξη της πανδημίας, αποτελεί ευκαιρία για επίσπευση αλλαγών στα θεμέλια της Ένωσης καθώς και σε εθνικό επίπεδο, ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύεται ο αναβαθμισμένος ρόλος του έθνους-κράτους.
Διαβάστε αυτούσια την συνέντευξη:
-O πλανήτης έζησε μια πρωτοφανή κρίση, στην διάρκεια της οποίας δοκιμαστήκαμε όλοι. Θεωρείτε ότι η επόμενη ημέρα για τους πολίτες, θα είναι καλύτερη ή χειρότερη κι από τι εξαρτάται αυτό;
Αυτό είναι πραγματικά ένα επίκαιρο ερώτημα, το οποίο απασχολεί κέντρα ερευνών, δεξαμενές σκέψεις, πολιτικούς, ακαδημαϊκούς, δημοσιογράφους και τους πολίτες γενικότερα. Όταν άρχισε η κρίση είχε εκφραστεί ο φόβος από κάποιους διανοητές σε κορυφαία πανεπιστήμια, ότι ελλοχεύει ο κίνδυνος, η επόμενη ημέρα, να μας βρει με λιγότερες ελευθερίες και λιγότερα δικαιώματα στις εργασιακές σχέσεις. Είχαν εκφραστεί φόβοι, ότι η κρίση θα είναι χειρότερη από το 2008 και αυτό επιβεβαιώθηκε. Η συζήτηση που γίνεται αυτή τη στιγμή είναι, αν θα προσεγγίσει την κρίση του 1929 ή καλύτερα αν θα είναι κάτι μεταξύ της κρίσης του 1929 και του 2008.
Εδώ έρχεται ο ρόλος διαφόρων παραγόντων, οι οποίοι θα διαδραματίσουν το δικό τους ρόλο και για την αντιμετώπιση της κρίσης αλλά και για την επόμενη μέρα. Αυτό που έχει γίνει και πλέον θεωρείται δεδομένο, είναι ότι επιβεβαιώνεται ο αναβαθμισμένος ρόλος του κράτους. Μεταξύ άλλων, οι παρεμβάσεις των κυβερνήσεων είχαν ως πρώτο στόχο να μειώσουν το μέγεθος και το κόστος αυτής της οικονομικής και της υγειονομικής κρίσης που προκάλεσε η πανδημία.
-Δηλαδή οδηγούμαστε προς αλλαγή του οικονομικού μοντέλου διακυβέρνησης;
Είναι πολύ σημαντικό να βάλουμε αυτή τη συζήτηση σε ένα πλαίσιο. Τις τελευταίες εβδομάδες είχα κάνει μια μεγάλη ανασκόπηση της κοινωνικο-οικονομικής ιστορίας του 1929, 1972-1973, 2008 καθώς και του νεοφιλελευθερισμού. Όταν εμφανίστηκε ο νέο-φιλελευθερισμός, ως οικονομική φιλοσοφία τη δεκαετία του 1960, επικεντρώθηκε σε μια κριτική για το μοντέλο του κεϋνσιανισμού όπως είχε εξελιχθεί. Η κριτική επικεντρώνετο στο γεγονός ότι είχαν δημιουργηθεί πολλές στρεβλώσεις, οι οποίες επηρέαζαν αρνητικά την οικονομία. Μεταξύ άλλων, οι φορολογικοί συντελεστές ήταν πολύ υψηλοί, ενώ ο παρεμβατισμός του κράτους ήταν σαρωτικός. Σε αυτά τα πλαίσια, διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα είχαν εισηγηθεί τη μείωση των φορολογικών συντελεστών, κάποιας μορφής απορρύθμιση και αναβάθμιση του ιδιωτικού τομέα. Επίσης τονίζετο ότι θα έπρεπε να δοθεί περισσότερη σημασία στην προσφορά και όχι μόνο στη ζήτηση.
Όλα αυτά, βρήκαν πολιτικά εκφραστές, τον Ρήγκαν στις ΗΠΑ, τη Θάτσερ στη Μεγάλη Βρετανία και σε λιγότερο βαθμό τον Κολ στη Γερμανία. Εν πολλοίς αυτή η φιλοσοφία στηρίχθηκε μαζικά από τη μεσαία τάξη. Μετά ο νεοφιλελευθερισμός που εφαρμόστηκε επί Μπους νεότερου και από τη Μέρκελ, ήταν πολύ σκληρός με την περαιτέρω μείωση του ρόλου του κράτους, της κοινωνικής πρόνοιας και την εμμονή σε ισοζυγισμένους προϋπολογισμούς. Κάποιοι διανοητές θεώρησαν ότι γινόταν προσπάθεια να στραφεί πίσω το ρολόι 100 χρόνια. Ενώ δέχθηκε σκληρή κριτική η συγκεκριμένη πολιτική, κυρίως στην Ευρώπη, εντούτοις επικράτησε και ο πιο σκληρός νεοφιλελευθερισμός, αυτός της Μέρκελ, τον οποίο προσωπικά ονομάζω νεοφιλελευθερισμό 2.
Στις ΗΠΑ υποχώρησε αυτό το μοντέλο μετά την άνοδο του Ομπάμα. Στην Ευρώπη όμως επικράτησε η Μέρκελ και ο νεοφιλελευθερισμός 2 με πολύ αρνητικά αποτελέσματα. Και όσοι από εμάς ασκήσαμε κριτική σε εκείνη την πολιτική, θεωρηθήκαμε αιρετικοί.
Η κρίση της πανδημίας του κορωνοϊου, ανέδειξε τη γύμνια του νεοφιλελευθερισμού 2. Μεταξύ άλλων, σε θέματα υγείας, είδαμε τις υποδομές σε διάφορες χώρες να έχουν προβλήματα. Αμέσως μετά είδαμε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία μας είπε πως από εκεί που ήταν ευαγγέλιο το Σύμφωνο Σταθερότητος, πλέον χαλαρώνει. Και ακολούθως ήρθε και το Eurogroup να πει ότι ''οι πολιτικές που ακολουθήσαμε τότε, ήταν ανεπαρκείς” και λίγο ή πολύ λανθασμένες. Δηλαδή υπήρξε μια παραδοχή που ήταν πολύ σημαντική. Ταυτόχρονα άρχισε να γίνεται λόγος για Σχέδιο Μάρσαλ, επεκτατική οικονομική πολιτική κτλ. Δηλαδή αυτά που λέγαμε εμείς τότε.
-Άρα η πανδημία διόρθωσε τη στρέβλωση;
Δεν θα πω ότι διόρθωσε, αλλά ότι επιτάχυνε τις αλλαγές. Δηλαδή υπήρξαν αντιφάσεις και όταν ήρθε η πανδημία, επιταχύνθηκαν εξελίξεις που μπορούσαν να λάβουν χώρα σε δέκα χρόνια. Και ουσιαστικά γίνεται η παραδοχή, ότι το κράτος πρέπει να έχει ρόλο, ότι υπάρχουν ιστορικές στιγμές που, ενώ πρέπει να είμαστε προσεχτικοί με τα δημοσιονομικά μας, ας αυξηθεί το έλλειμμα γιατί η προτεραιότητα είναι άλλη. Πρωτοστατεί αυτή την περίοδο από τους θεσμούς η ΕΚΤ η οποία ακολουθεί μια πολύ επεκτατική νομισματική πολιτική, που είχε αρχίσει επί Μάριο Ντράγκι για να ανακόψει την κρίση της Ευρωζώνης τότε.
Θεωρώ ότι έχει ήδη αρχίσει να γίνεται μια μεγάλη μάχη και σε επίπεδο πολιτικής και σε επίπεδο ιδεών. Στον χώρο των νεοφιλελεύθερων δυνάμεων σε κάθε χώρα το συντηρητικό ή το χριστιανοδημοκρατικό κόμμα δεν έχει την ίδια πρακτική. Το συντηρητικό κόμμα της Αγγλίας πρωτοστάτησε σε μια επεκτατική πολιτική γιατί ήταν πολύ πιο μπροστά από τους συντηρητικούς της Γερμανίας. Και σήμερα γνωρίζουν πως το μοντέλο που στηρίχθηκε στη φιλοσοφία της Μέρκελ, είναι πλέον παρελθόν. Άρα, την επόμενη ημέρα θα πρέπει να απαντήσουμε στο ερώτημα, τι είδους κράτος θέλουμε και ως κοινωνία πως θα προχωρήσουμε.
Ένας από τους λόγους που στη χώρα μας αλλά και αλλού επικράτησε η φιλοσοφία της Μέρκελ, παρά τη σκληρότητα της, ήταν επειδή οι πολίτες ένιωσαν ότι δεν είχαν εναλλακτική πρόταση. Η επόμενη ημέρα είναι και θέμα φιλοσοφίας, ιδεών αλλά και πολιτικών συνασπισμών.
Θα αξιολογηθεί κατά πόσον οι νεοφιλελεύθερες δυνάμεις, είτε σε ευρωπαϊκό επίπεδο, είτε σε κάθε χώρα ξεχωριστά, θα μπορέσουν να δώσουν απαντήσεις στα καυτά ερωτήματα του σήμερα και του αύριο. Από την άλλη οι δυνάμεις της κεντροαριστεράς πέραν της κριτικής που ασκούν θα πρέπει να έχουν πρόταση.
Οι στιγμές είναι πραγματικά ιστορικές - βρισκόμαστε στα πρόθυρα αυτού που αποκαλώ αλλαγή υποδείγματος. Η νέα περίοδος θα είναι διαφορετική. Επίσης είναι πολύ ξεκάθαρο ότι κάθε λανθασμένη απόφαση θα έχει κόστος και τίμημα. Στη νέα εποχή οι λανθασμένες επιλογές και αποφάσεις συνεπάγονται μεγαλύτερο κόστος. Άρα αυτή η περίοδος μας σπρώχνει στην ανάγκη επιβράβευσης της αξιοκρατίας και της αριστείας.
-Αυτή η συζήτηση θα γίνει σε κεντρικό επίπεδο στην ΕΕ ενδεχομένως ή στο κάθε κράτος ξεχωριστά;
Η συζήτηση αυτή ήδη άρχισε να γίνεται και στα δύο επίπεδα. Για παράδειγμα, όλοι θυμόμαστε πως έκλεισαν οι Κυπριακές Αερογραμμές. Σήμερα ας δούμε με πόσα δισεκατομμύρια η Μέρκελ στηρίζει τη Lufthansa.
Επίσης, κάτι άλλο, πολύ σημαντικό για εμάς, είναι ότι παρά το γεγονός ότι η Κύπρος είναι μικρή χώρα, θα πρέπει να τοποθετηθεί στον χάρτη για να προσπαθήσει να επηρεάσει δεδομένα με νέες ιδέες και προσεγγίσεις. Έχω προσωπικά δει πρακτικά, όταν ήμουν μέλος ενός ευρωπαϊκού δικτύου με έδρα στο Παρίσι, πως προωθούνται συγκεκριμένοι στόχοι. Θεωρώ πως θα πρέπει να δίνουμε τον καλύτερο μας εαυτό και να προσπαθούμε να είμαστε πειστικοί. Είναι πολύ σημαντικό ενώ έχουμε τα δικά μας ζητήματα, να αντιλαμβανόμαστε και να έχουμε ταυτόχρονα εισηγήσεις για το γίγνεσθαι της Ευρώπης.
-Μιλήσατε για αριστεία και αξιοκρατία που επιβάλλεται να υπάρχει. Στην Κύπρο επικράτησε αυτή την περίοδο της κρίσης;
Δεν μπορούν να αλλάξουν καταστάσεις δεκαετιών σε δύο μήνες. Αυτό που διαφάνηκε είναι πως πολύ σωστά η Κυβέρνηση είχε προχωρήσει στη σύσταση μιας επιστημονικής ομάδας για την υγειονομική κρίση που παρακολουθούσε την κατάσταση και κατέθετε εισηγήσεις. Αυτή η συγκεκριμένη κατάσταση, θεωρώ εκ του αποτελέσματος ήταν θετική, παρά τα όποια επιμέρους θέματα. Όμως δεν μπορώ να πω ότι θέσαμε τα θεμέλια για αριστεία. Αυτό χρειάζεται χρόνια να εμπεδωθεί. Θέλω να προσβλέπω σε ένα καλύτερο αύριο παρά τις δύσκολες συνθήκες.
Η Κύπρος αντιμετώπισε δύο κρίσεις σε επτά χρόνια. Ως κοινωνία και κράτος είχαμε τις δικές μας ελλείψεις και τα δικά μας λάθη, όμως ο τρόπος χειρισμού από τους εταίρους ήταν σκληρός και άδικος. Τώρα ήρθε η πανδημία. Και ο πολίτης διερωτάται πως θα επηρεασθεί η καθημερινότητα του, τα εργασιακά του δικαιώματα, οι ελευθερίες του και ο τρόπος ζωής του.
Είναι επίσης πολύ σημαντικό να τονίσω πως η Κύπρος πέραν των προβλημάτων που αντιμετωπίζει, όπως όλος ο κόσμος, έχει και το θέμα της κατοχής και της τουρκικής επιθετικότητας. Συνεπώς, η Κύπρος έχει να αντιμετωπίσει εκτός από τα προβλήματα του 21ου αιώνα και τα προβλήματα του 19ου αιώνα που οι πλείστες ευρωπαϊκές χώρες έχουν προ πολλού επιλύσει. Συνεπώς, το βάρος της ευθύνης και στο πολιτικό σύστημα και στον καθένα από εμάς είναι πολύ μεγάλο.
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας διάφοροι μίλησαν για τις σκοτεινές δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης, ότι θέλουν να μας ελέγξουν με αφορμή την πανδημία κτλ. Επί της ουσίας όμως είδαμε ακριβώς το αντίθετο να συμβαίνει. Είδαμε κλειστά σύνορα, κλειστά αεροδρόμια κτλ. Τελικά τα έθνη κράτη βγαίνουν αποδυναμωμένα ή ενδυναμωμένα;
Αναμφίβολα το έθνος-κράτος επανήλθε πανηγυρικά ως πρωταγωνιστής και ταυτόχρονα, ενώ η ΕΕ και η παγκοσμιοποίηση (παρά τη μερική και προσωρινή οπισθοχώρηση) είναι εκεί. Και υπήρχαν κάποτε πολιτικοί και αναλυτές που έλεγαν πως αυτοί που επέμεναν στην αξία του έθνους-κράτους ήταν ντεμοντέ. Η ζωή έδειξε ότι είχαν διαπράξει σοβαρό λάθος. Έχει αναδειχθεί το έθνος-κράτος ξανά. Και αυτό που πρέπει να τονίσουμε, είναι πως έθνος κράτος δεν σημαίνει απομόνωση. Είμαστε στην ΕΕ, είμαστε στο περιφερειακό περιβάλλον της ανατολικής Μεσογείου με ότι συνεπάγεται, είμαστε μέρος του διεθνούς συστήματος. Για να αντεπεξέλθουμε όμως πρέπει να έχουμε ένα ισχυρό κράτος. Και θα πρέπει να το ενισχύσουμε σε όλες του τις εκφάνσεις, για να έχουν οι πολίτες περισσότερες ελευθερίες και καλύτερη καθημερινότητα. Και έχουμε μεγάλο δρόμο να διανύσουμε προς αυτή την κατεύθυνση.
-Παράλληλα, είδαμε για ακόμα μια φορά πως δεν υπήρξε η αναμενόμενη αλληλεγγύη εντός της Ένωσης. Είδαμε κράτη να απευθύνουν έκκληση για βοήθεια και η ΕΕ να μην είναι εκεί. Σε συνδυασμό με τα πιο πάνω, μπορούμε να πούμε ότι αποδυναμώθηκε ο ρόλος της ΕΕ;
Εξαιρετικό το ερώτημα σας. Επειδή είχα την ευκαιρία να κληθώ να καταθέσω τις απόψεις μας για αυτό το θέμα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, σε ένα δίκτυο δεξαμενής σκέψης και ως Κυπριακό Κέντρο Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων, είχαμε διάφορες πρωτοβουλίες για πολλούς προβληματισμούς που συζητάμε τώρα.
Η ΕΕ αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα και πριν τον κορωνοϊό. Υπήρχε ευρωσκεπτικισμός και η αίσθηση της έλλειψης αλληλεγγύης. Υπήρχε το αίσθημα ότι η ΕΕ ψάχνει την πυξίδα της. Δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει αυτό. Αλλά στην παρούσα συγκυρία επιβεβαιώθηκε. Ότι έγινε κάποια αλλαγή έγινε, όμως δεν ήταν αρκετή.
Για αυτό επανέρχομαι στο αρχικό ζήτημα. Τη μάχη που θα δοθεί σε πολιτικό επίπεδο. Η αναστολή του Συμφώνου Δημοσιονομικής Σταθερότητας ήταν ένα μεγάλο βήμα. Ήταν ένας από τους βασικούς πυλώνες του συστήματος που άλλαξε. Βέβαια πρέπει να γίνουν πολύ περισσότερα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Και η Γερμανία η οποία απογοήτευσε πολλούς τα τελευταία χρόνια πρέπει να ανταποκριθεί ανάλογα.
Εκείνο που μου έκανε θετική εντύπωση τις τελευταίες εβδομάδες είναι ότι είδα κάποια κείμενα σε συστημικά έντυπα στη Γερμανία, που άρχισαν να επικρίνουν την Μέρκελ. Άλλο να τα γράφουν οι εφημερίδες χωρών του Νότου και άλλο να το γράφουν οι ίδιες οι γερμανικές εφημερίδες.
Νομίζω πως πλέον αρχίζουν να κατανοούν τις νέες πραγματικότητες και θέλουν να τις αντιμετωπίσουν. Το ζήτημα είναι πόσο γρήγορα θα δράσουν. Και ταυτόχρονα κάποιες αλλαγές σε κάποια κράτη ίσως λειτουργήσουν θετικά και σε άλλες χώρες.
Στην περίπτωση της Κύπρου, η προσπάθεια θα πρέπει να είναι και σε εθνικό και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Για αυτό καλούμαστε να είμαστε δημιουργικοί. Εγώ δεν δέχομαι τη θέση ότι η Κύπρος πρέπει να είναι δέκτης ιδεών και οδηγιών μόνο. Η Κύπρος πρέπει να δώσει ιδέες και θέσεις. Για παράδειγμα στην περίπτωση της πανδημίας, είχαμε καλύτερα αποτελέσματα από τις πλείστες ευρωπαϊκές χώρες. Άρα γιατί να μην μπορούμε να επιδείξουμε αριστεία και σε ένα άλλο επίπεδο;
-Κατά την άποψη σας, σε ποιους τομείς θα πρέπει να αναμένουμε θετικές αλλαγές;
Πρέπει να γίνουν θετικές αλλαγές παντού. Και στο θέμα της υγείας, της εκπαίδευσης, της καινοτομίας, της έρευνας, του τραπεζικού συστήματος, της διακυβέρνησης, στη δημόσια υπηρεσία, στη νομοθετική και εκτελεστική εξουσία. Θα πρέπει επίσης να αντιμετωπισθεί αποφασιστικά η διαφθορά, η διαπλοκή και η διασπάθιση δημοσίου χρήματος. Εν ολίγοις, χρειαζόμαστε ένα νέο οικονομικό υπόδειγμα καθώς και ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο.