Στις αρχές της δεκαετίας του 2010, οι Kεντρικές Φυλακές βρέθηκαν στο επίκεντρο της διεθνούς έντονης κριτικής. Οι επαναλαμβανόμενες αυτοκτονίες, οι καταγγελίες για βασανιστήρια και η γενικευμένη αίσθηση ανομίας εντός του κατά τα άλλα Σωφρονιστικού Ιδρύματος είχαν οδηγήσει την Κύπρο σε μια από τις πιο δυσμενείς περιόδους της στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η Διεύθυνση επί εποχής Τρυφωνίδη θεωρήθηκε συμβολική για την κατάρρευση του σωφρονιστικού συστήματος, καθώς η κατάσταση είχε ξεφύγει σε τέτοιο βαθμό, ώστε οι καταδικαστικές αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, οι εκθέσεις της CPT και οι δημόσιες παρεμβάσεις θεσμών συσσωρεύονταν, καταγράφοντας μια πραγματικότητα που θύμιζε άλλες εποχές, αντίθετες με τις οδηγίες της ΕΕ.
Η κατάσταση άρχισε να αλλάζει ριζικά με την ανάληψη της Διεύθυνσης από την Άννα Αριστοτέλους το 2014, μετά την παύση του Γιώργου Τρυφωνίδη από τον τότε υπουργό Δικαιοσύνης. Η νέα διοίκηση υιοθέτησε μια εντελώς διαφορετική φιλοσοφία. Από τον αυταρχισμό και τον φόβο, οι φυλακές πέρασαν σε μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση, με έμφαση στη στήριξη των κρατουμένων, στην εκπαίδευση, στην παιδεία και στον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η αλλαγή δεν ήταν μόνο διαχειριστική. Ήταν βαθιά πολιτισμική. Για πρώτη φορά, οι Φυλακές απέκτησαν δομές ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, προγράμματα εκπαίδευσης και επανένταξης, ενώ παράλληλα ενισχύθηκε η επιμόρφωση του προσωπικού και καθιερώθηκε πολιτική μηδενικής ανοχής σε κακομεταχείριση.
Το αποτέλεσμα ήταν μια αξιοσημείωτη μεταμόρφωση, όπως αυτή καταγραφόταν σταθερά σε όλες τις ευρωπαϊκές εκθέσεις της τότε εποχής. Οι αυτοκτονίες μηδενίστηκαν, η βία μειώθηκε στα ελάχιστα επίπεδα, το ποσοστό υποτροπής των κρατουμένων έπεσε κατακόρυφα, από το 50% στο 14%, ενώ η εικόνα των Φυλακών της Κύπρου αναβαθμίστηκε διεθνώς. Εκθέσεις της CPT εκείνων των χρόνων μιλούσαν για «εντυπωσιακή πρόοδο», «ριζική αλλαγή κουλτούρας» και «πρότυπες πρακτικές». Η Κύπρος, από παράδειγμα προς αποφυγή, έγινε παράδειγμα μεταρρύθμισης, σε βαθμό που αντιπροσωπείες ευρωπαϊκών χωρών επισκέπτονταν το νησί για να μελετήσουν το νέο μοντέλο σωφρονισμού, ενώ η σωφρονιστική πολιτική που ακολουθείτο, προωθείτο από το Συμβούλιο της Ευρώπης σε όλες της χώρες, με την Άννα Αριστοτέλους να διορίζεται και ως μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του του Οργανισμού EUROPRIS, μιας σημαντικής ευρωπαϊκής οργάνωσης που ασχολείται με τις φυλακές και τις σωφρονιστικές υπηρεσίες, όπου για πρώτη φορά η Κύπρος είχε συμμετοχή.
Ωστόσο, αυτή η πορεία αντιστράφηκε ανησυχητικά μετά το 2022, με πρόσωπα που ασχολούνταν με τα θέματα των Φυλακών να προειδοποιούν και να ηχούν καμπανάκι το οποίο αγνόησαν οι αρμόδιοι. Η μείωση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, το κλείσιμο σχολείων, η κατακόρυφη μείωση των δραστηριοτήτων και των κοινωνικών προγραμμάτων, όπως και η σταδιακή επιδείνωση στην σίτιση και την διαβίωση των κρατουμένων, αποτελούσαν σημάδια για μια κατάσταση που έδειχνε να πηγαίνει βήματα πίσω αντί προς τα εμπρός.
Σημειώνεται πως από τις αρχές του 2023 και μετά, υπήρξαν τέσσερις αλλαγές στην Διεύθυνση. Αρχικά, είχε αναλάβει για περίπου δέκα ημέρες η Ανώτερη Λειτουργός, Μαρία Σιαλή, ακολούθησε ο διορισμός του Ιωάννη Καπνουλά, του Χάρη Φιλιππίδη και του Κωνσταντίνου Κωνσταντινίδη. Ο πρώτος και ο τρίτος παραιτήθηκαν, ενώ ο δεύτερος παύθηκε από τον Πρόεδρο λόγω της απόδρασης του ισοβίτη. Και οι τρεις προέρχονταν από τις τάξεις της Αστυνομίας, παρά τις οδηγίες της ΕΕ ότι ο Διευθυντής δεν θα πρέπει να προέρχεται από τις τάξεις της Αστυνομίας ή του στρατού, ενώ πλέον, ανέλαβε το πηδάλιο η Ανώτερη Λειτουργός, Μαρία Σιαλή, η οποία μετρά μόλις τρία χρόνια στις Φυλακές.
Οι εκθέσεις της CPT το 2023 και ακόμη περισσότερο το 2025 αποτυπώνουν μια εικόνα που σοκάρει για το εύρος της οπισθοδρόμησης. Η κατάσταση στις Κεντρικές Φυλακές χαρακτηρίζεται από τους επιθεωρητές ως «επικίνδυνη», «εξευτελιστική» και «ασύμβατη με θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα».
Παρά την έκθεση του 2024, η οποία επίσης προειδοποιούσε, πολύ πριν φτάσει η CPT για να καταγράψει την επιδείνωση, ο πρόεδρος του Συνδέσμου Φυλακισμένων, Αλέξανδρος Κληρίδης, είχε ήδη απευθύνει σειρά επίσημων καταγγελιών προς τον τον Γενικό Εισαγγελέα και τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, περιγράφοντας με λεπτομέρεια τη ραγδαία επιδείνωση της κατάστασης. Είχε αναφέρει περιστατικά βίας, αυθαιρεσίας, παραμέλησης, εκβιασμούς, διαφθορά, ελλείψεων προσωπικού και φαινόμενα συγκάλυψης. Είχε μάλιστα επικοινωνήσει και με την ίδια την CPT προειδοποιώντας ότι οι Φυλακές οδεύουν ξανά σε συνθήκες επικίνδυνες και απάνθρωπες. Παρ’ όλα αυτά, καμία από τις καταγγελίες του δεν διερευνήθηκε, αντιθέτως αγνοήθηκαν. Τα αρμόδια θεσμικά όργανα γνώριζαν, ενημερώθηκαν γραπτώς και επανειλημμένα, αλλά δεν έπραξαν τίποτε.
Η έκθεση της CPT για το 2025, μετά την εσπευσμένη επίσκεψη της τον περασμένο Απρίλιο, μετά από σειρά καταγγελιών που έφθασαν ενώπιον της, απλώς επιβεβαίωσε, με τρόπο οριστικό και ανεπιφύλακτο, όλα όσα είχαν αγνοηθεί. Η Επιτροπή περιγράφει ένα σύστημα που έχει επιστρέψει στις χειρότερες μέρες του παρελθόντος. Υπερπληθυσμό σε οριακά επίπεδα, υποστελέχωση, έλλειψη ελέγχου, εξευτελιστικές πρακτικές και ένα περιβάλλον όπου η βία έχει γίνει καθημερινότητα. Το πιο αποκαλυπτικό στοιχείο είναι τα 59 περιστατικά βίας μεταξύ κρατουμένων που καταγράφηκαν μέσα σε μόλις πέντε μήνες, από τον Νοέμβριο 2024 έως τον Μάρτιο 2025. Πολλά από τα περιστατικά αυτά περιγράφονται ως άγριοι ξυλοδαρμοί με μεταλλικές αλυσίδες, λουκέτα και άλλα αντικείμενα, με κρατουμένους να μεταφέρονται στο νοσοκομείο και με προσωπικό που συχνά αδυνατούσε - ή δεν επιθυμούσε - να παρέμβει. Η CPT σημειώνει πως σε ορισμένες πτέρυγες ισχυρές ομάδες κρατουμένων επιβάλλουν άτυπες «ποινές» και κανόνες, κάτι που συνιστά πλήρη απώλεια ελέγχου από την πολιτεία.
Ταυτόχρονα, οι συνθήκες διαβίωσης έχουν υποβαθμιστεί σε βαθμό σοκαριστικό. Κελιά ακατάλληλα για έναν άνθρωπο φιλοξενούν τρεις και τέσσερις, με πολλούς να κοιμούνται στο πάτωμα. Τη νύχτα, λόγω έλλειψης προσωπικού, κρατούμενοι αναγκάζονται να ουρούν σε μπουκάλια ή να αφοδεύουν σε σακούλες, μια πρακτική που η CPT χαρακτηρίζει ρητά ως εξευτελιστική και αντίθετη με κάθε έννοια ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Υπάρχουν καταγγελίες για ανεπαρκή πρόσβαση σε ψυχική υγεία, για πλημμελή καταγραφή τραυμάτων, για απουσία συστήματος πρόληψης αυτοτραυματισμών. Η συνολική εικόνα είναι ενός συστήματος που κατέρρευσε ξανά μέσα σε λίγα χρόνια, παρά τις προειδοποιήσεις.
Τα σήματα κινδύνου καταγράφηκαν εγκαίρως και οι αρμόδιοι είχαν ενημερωθεί. Τα στοιχεία ήταν γνωστά. Αντί διερεύνησης, υπήρξε σιωπή. Αντί παρέμβασης, αδράνεια. Και τώρα, η Κύπρος βρίσκεται ξανά εκτεθειμένη διεθνώς, αντιμέτωπη με πρακτικές που θεωρούνταν παρελθόν.
Η σύγκριση της περιόδου μετά το 2022 με τα χρόνια Αριστοτέλους είναι έντονη και αναπόφευκτη. Από το σημείο όπου οι Κεντρικές Φυλακές θεωρούνταν μεταρρυθμιστικό υπόδειγμα, φαίνεται ότι έχουν επιστρέψει σε εικόνες που η Κύπρος είχε αφήσει πίσω με κόπο και που της είχαν κοστίσει διεθνείς καταδίκες. Το ερώτημα που τίθεται πλέον, και το οποίο αναδεικνύεται μέσα από τις πρόσφατες εκθέσεις, είναι πώς ένα σύστημα που γνώρισε τέτοια πρόοδο μπορεί να επιστρέφει τόσο γρήγορα σε πρακτικές και συνθήκες που παραπέμπουν σε παρωχημένες εποχές.
Το ζήτημα δεν είναι μόνο διοικητικό. Είναι βαθιά πολιτικό και αφορά τη βούληση του κράτους να προστατεύει τα ανθρώπινα δικαιώματα, ακόμη και όταν οι παραβάτες βρίσκονται πίσω από τα κάγκελα. Και η πρόσφατη εικόνα δείχνει ότι, για άλλη μια φορά, αυτό το καθήκον έχει χαθεί μέσα στον θόρυβο της υποστελέχωσης, της αδιαφορίας ή των λανθασμένων προτεραιοτήτων.
Σήμερα, μετά τη δημοσιοποίηση της έκθεσης και τη δημόσια αποκάλυψη του πραγματικού μεγέθους του προβλήματος, ο νέος υπουργός Δικαιοσύνης, Κωνσταντίνος Φυτιρής, που το πρωί αναμένεται να επισκεφθεί τις Φυλακές, καλείται να αναλάβει άμεση και αποφασιστική δράση. Χρειάζεται πλήρης αναδιοργάνωση, ενίσχυση του προσωπικού, αυστηροί μηχανισμοί ελέγχου, θεσμικές εγγυήσεις διαφάνειας και κυρίως σοβαρή, ανεξάρτητη διερεύνηση όλων των καταγγελιών που αγνοήθηκαν. Η Κύπρος, θέλοντας και μη, επέστρεψε στις εποχές που την εξέθεταν διεθνώς. Η ευθύνη πλέον είναι ξεκάθαρη και επείγουσα, όπως η ίδια η Επιτροπή Πρόληψης κατά των Βασανιστηρίων υποδεικνύει. Η έκθεση του 2024 δεν λήφθηκε υπόψη, κάτι που επίσης καταγράφει η CPT, η οποία σημειώνει πως η κατάσταση είχε παραμείνει σχεδόν η ίδια όπως το 2023, οπότε είχε επισκεφθεί τις Φυλακές. Το ερώτημα είναι εάν θα αγνοηθεί και αυτή του 2025, με αποφάσεις που στην πορεία θα ερμηνευτούν ως πυροτεχνήματα για επικοινωνιακούς σκοπούς. Εάν όμως δεν είναι αυτός ο σκοπός, τότε θα πρέπει να ληφθούν αποφάσεις σε όλα τα επίπεδα, χωρίς να αγνοηθούν ξανά τα όσα εδώ και καιρό θέτουν οι εμπλεκόμενοι σε όλους τους αρμόδιους φορείς.
